Projekt "Przemiany w relacjach interkulturowych społeczności lokalnych średniowiecznej Sycylii po podboju normańskim w świetle badań archeologicznych (na przykładzie rejonu Altavilla Milicia)" - 2017/25/B/HS3/01699 - finansowany przez Narodowe Centrum Nauki

 

Projekt dotyczy dziejów lokalnego ośrodka kultu powstałego w początkach podboju normańskiego Sycylii – kościoła i italo-greckiego klasztoru znanego pod nazwą Santa Maria di Campogrosso lub San Michele del Golfo (Oliva 2008). Klasztor i kościół położone na wzgórzu dominującym nad pobliskim wybrzeżem (63 m npm.), stanowiły punkt strategiczny usytuowany pomiędzy Termini Imerese i Palermo przy szlaku wiodącym ze wschodu na zachód wyspy, wzdłuż dawnej rzymskiej drogi Via Valeria.

Ośrodek Badań nad Kulturą Późnego Antyku i Wczesnego Średniowiecza IAE PAN rozpoczął prace wykopaliskowe w tym rejonie w związku z szerszym programem badawczym dotyczącym roli Normanów w formowaniu się oblicza kulturowego Europy średniowiecznej na podstawie umowy o współpracy naukowej z Soprintendenza per i Beni Culturali ed Ambientali di Palermo.

Wiodącym problemem badawczym projektu jest sposób kształtowania się relacji interkulturowych w społecznościach lokalnych średniowiecznej Sycylii w świetle badań interdyscyplinarnych ze szczególnym uwzględnieniem kultury materialnej (na przykładzie rejonu Altavilla Milicia).

Władcy normańscy podbijając Sycylię zastali znaczną mozaikę kulturową. Z punktu widzenia religii mieli tutaj do czynienia głównie z ludnością islamską (nie tylko arabską) oraz chrześcijańską, wówczas głównie grecką (Houben 1997; Loud G.A., Metcalfe A., 2002; Panarelli 2005), ale także żydowską. Zmuszało ich to do oparcia aparatu władzy na organizacji zastanej (Takayama 1993), posługiwania się prócz przemocy także metodą konsensusu,  podobnie jak władcy w innych rejonach ówczesnej Europy (Moździoch S., Wiszewski P., 2013). Rysowany niekiedy w literaturze sielankowy obraz tolerancji na dworze władców normańskich, mógł kształtować się inaczej na poziomie lokalnym (Palombo 2015). Projekt ma zadanie odnieść się do tego problemu z punktu widzenia kultury materialnej. O ile bowiem literatura historyczna dotycząca okresu normańskiego, bizantyjskiego, a nawet islamskiego na Sycylii jest bardzo obszerna, archeologia okresu średniowiecza, w tym okresu normańskiego na Sycylii, rozwija się od niedawna (Molinari 2008).

Z głównym problemem badawczym wiąże się wiele hipotez roboczych. Pierwsza z nich dotyczy czasu powstania oraz schyłku funkcjonowania kościoła i klasztoru, kolejne - lokalizacji i formy zabudowy klasztornej oraz pełnionych przez ten ośrodek funkcji.

W literaturze funkcjonują różne wersje datowania kościoła Santa Maria di Campogrosso sięgające od XI po XV wiek (Oliva 2008). Zdaniem Tommaso Fazello (1558) fundatorem klasztoru był hrabia Roger, a sam akt fundacji miał by mieć miejsce w okresie pomiędzy wygraną bitwą z muzułmanami w pobliżu Misilmeri (1068), a zdobyciem Palermo (1072). Według Rocco Pirri (1630) była to inicjatywa Roberta Guiscarda. Najstarszy z istniejących dokumentów dotyczących klasztoru pochodzi z 1134 roku (Mongitore 1734). Zdaniem badaczy architektury forma i technika budowy kościoła wskazują na XII (V. Zorić) lub nawet XIII-wieczne (M. Guiotto) początki kościoła.

W końcu wieku XIII (dokumenty z 1283 i 1284 roku) klasztor uległ likwidacji, a losy samego kościoła aż po wiek XVI są słabo znane. W XVI wieku był w ruinie (Fazello 1558), a jego pozostałości plądrowali piraci (Pirri 1630). W roku 1583 za sprawą wizytatora królewskiego Francesco del Pozzo zapadła decyzja o desakralizacji i częściowym zburzeniu kościoła. Prace wykopaliskowe mają ustalić chronologię użytkowania tego terenu i budowli.

Klasztory italo-greckie tego czasu nie miały określonej regułą struktury przestrzennej. Spośród kilkudziesięciu klasztorów „bazyliańskich” fundowanych na Sycylii, głównie w jej wschodniej części, nie zachował się żaden w kształcie pochodzącym z okresu normańskiego. Wstępne badania nieinwazyjne przeprowadzone w roku 2015 na południe od kościoła pozwoliły ustalić miejsca, gdzie mogą znajdować się pozostałości dawnych murów klasztoru. Ewentualne ich odkrycie metodą wykopaliskową pozwoli na szersze analizy kultury materialnej tego ośrodka celem odpowiedzi na pytanie o kształt relacji gospodarczych z zapleczem i kontaktów dalekosiężnych. Szczątki kostne zwierząt będą cennym źródłem do badań diety, środowiska przyrodniczego i chronologii. Problem diety mieszkańców regionu oraz pochodzenia znajdowanych tutaj naczyń (daniny, handel) będzie analizowany dzięki znaleziskom ceramiki.

Teren badań, region Altavilla Milicia, sąsiadujący z dwoma ważnymi ośrodkami kulturalnymi i gospodarczymi starożytności i średniowiecza – Palermo na zachodzie, Cefalù na wschodzie, to typowy obszar peryferii. W okresie normańskim znajdowało się tu osiedle arabskie Ayn bi-lyen (wspomniane w dokumencie z 1169 roku – Cusa 1868-82, s. 37), które stało się zapleczem gospodarczym klasztoru Santa Maria di Campogrosso (Oliva 2008), a jego mieszkańcy prawdopodobnie obiektem misji chrystianizacyjnej. Według roboczej hipotezy, pozostałości arabskiego osiedla znajdują się w pobliżu klasztoru, w rejonie dzisiejszej ulicy Portella Daino. W ramach realizacji projektu zostanie ona zweryfikowana przy pomocy metod archeologicznych (nieinwazyjnych i inwazyjnych) oraz drogą kwerendy historyczno-topograficznej. Analiza zabytków ruchomych pochodzących z osiedla, może wskazać zarówno zasięg i kierunek kontaktów gospodarczych i kulturowych badanego centrum, jak i ocenić stopień jego powiązania z miejscowym - sądząc ze wzmianek w źródłach pisanych – islamskim, zapleczem.

Na to samo pytanie mają odpowiedzieć wyniki prac na cmentarzu przykościelnym odkrytym w 2015 roku. Znaleziono tu groby osobników rosłej budowy (mnichów?), pochodzących być może spoza Sycylii. Odkryto także na wtórnym złożu część steli nagrobnej z fragmentem inskrypcji arabskiej.

Mogła pochodzić z cmentarza arabskiego zniszczonego przez groby chrześcijańskie, mogła jednak także być elementem grobu islamskiego wykonanego na współużytkowanym cmentarzu. Przemoc, czy consensus? Która metoda kształtowania więzi społecznych dominowała w stosunkach pomiędzy ludnością islamską a chrześcijanami? Znalezione fragmenty naczyń produkowanych w warsztatach arabskich potwierdzają związki gospodarcze klasztoru z islamskim zapleczem. Wystąpiły także naczynia pochodzące z kontynentu. Analiza ceramiki może wskazać moment, w którym rozpoczęła się wymiana ludności islamskiej na napływającą wraz z najeźdźcami normańskimi. Wraz z tą wymianą mogły pojawić się nowe techniki wykonywania i inny asortyment naczyń. Cennym źródłem do dziejów relacji kulturowych są także monety. Dotychczas odkryto ich kilka, w tym monety Wilhelma I i Wilhelma II z dwujęzycznymi napisami (arabsko-łacińskimi). Świadczą one o tym, że alfabet arabski był jeszcze w tym czasie skutecznym instrumentem polityki władców i skierowany był do wciąż jeszcze zasiedziałej ludności islamskiej.

Duże znaczenie będzie miało dalsze rozpoznanie cmentarza przykościelnego i ewentualna lokalizacja cmentarza ludności wiejskiej, w tym także cmentarza arabskiego, z którego może pochodzić wspominany fragment steli nagrobnej z kufickim napisem. Szczątki kostne pozyskane w trakcie badań zostaną poddane analizom zawartości izotopów strontu, tlenu, węgla i azotu (⁸⁷Sr/ ⁸⁶Sr, δ¹⁸O, δ¹³C, δ¹⁵N) zarówno w celu ustalenia diety badanej populacji, jak i jej pochodzenia. Zostaną wykonane także badania genetyczne, jedne z pierwszych dotyczących ludności średniowiecznej Sycylii okresu normańskiego. Realizowany obecnie duży projekt genetyczny angielsko-włoski dotyczy okresu bizantyńskiego i arabskiego.

Problem relacji pomiędzy przedstawicielami różnych odłamów religii i kultur w średniowiecznych społecznościach lokalnych na Sycylii ma bogatą literaturę historyczną. Natomiast badania nad kulturą materialną okresu normańskiego (età normanna) na Sycylii, a tym bardziej poprzedzającego okresu islamskiego (età islamica), rozwinęły się w ostatnich latach (Molinari 2008). Dopiero niedawno zapoczątkowano szersze studia nad sycylijską ceramiką okresu arabskiego i normańskiego. Każde badania wykopaliskowe, które dostarczają nowych źródeł ceramicznych osadzonych w udokumentowanych układach stratygraficznych o ustalonej dzięki metodom fizyko-chemicznym chronologii bezwzględnej są cenne, wzbogacając wciąż ubogą bazę danych (Mangiaracina 2012).

Tym ważniejsze stają się badania w rejonie Altavilla Milicia prowadzone przez polski zespół z IAE PAN we współpracy z badaczami sycylijskimi. Są one kontynuacją ponad 50-letniej tradycji współpracy archeologów-mediewistów Instytutu Archeologii i Etnologii PAN (dawniej IHKM) z archeologami włoskimi. Prowadzono wówczas badania głównie na kontynencie. Badania na Sycylii są kontynuacją kierunków badawczych realizowanych przez Lecha Leciejewicza. Dotyczyły one roli Normanów w Europie średniowiecznej oraz znaczenia dziedzictwa antycznego w kształtowaniu się kultury europejskiej. Odpowiadają także na problemy współczesnej Europy, dotyczą bowiem aktualnego problemu kontaktów pomiędzy społecznościami różnych kultur i religii w skali lokalnej i ponadlokalnej.

Prace wykopaliskowe prowadzone na stanowisku Santa Maria di Campogrosso pozwolą na stwierdzenie w jakim stopniu funkcjonowanie klasztoru było powiązane z najbliższym, arabskim zapleczem. Służyć temu będzie, między innymi, analiza materiału zabytkowego odkrytego na stanowisku oraz na obszarze przylegających do klasztoru osiedli. W ramach projektu wykonane zostanie rozpoznanie najbliższego terytorium w rejonie rzeki San Michele, oraz na południu w rejonie Groty Mazzamuto i Monte Cane. W roku 2016, dzięki informacjom miejscowej ludności, polskiej ekipie udało się tam odkryć pozostałości grobów wykutych w skałach, których chronologia jest nieznana. Mogą to być konstrukcje starożytne lub średniowieczne związane z dawną ludnością islamską.

Analiza szczegółów konstrukcyjnych kościoła San Michele powinna pozwolić na określenie czynników, jakie spowodowały powstanie budowli o takiej formie. Literatura dotycząca historii klasztorów italo-greckich na Sycylii jest ogromna. Jej wykaz wraz z uwagami krytycznymi można znaleźć w pracy autorstwa Giuseppe Reiny (2016). Spośród kościołów, które były związane z klasztorami bazyliańskimi w Kalabrii i na Sycylii zachowało się do dzisiaj zaledwie kilkanaście. Jedynie kilka z nich ma zbliżony plan do kościoła z Campogrosso. Są to m.in. kościół S,. Filipo di Fragalà, S. Nicolo in Sciacca, Santa Maria di Terreti oraz San Giovanni degli Eremiti oraz San Giovanni Theristis. Forma kościoła Santa Maria di Campogrosso wykazuje ścisłe związki z architekturą kontynentu, w odróżnieniu od innych, ówczesnych kościołów Sycylii zachodniej. W przypadku potwierdzenia wczesnej chronologii badanego zespołu byłby to drugi z najstarszych kościołów obok kościoła San Giovanni dei Lebbrosi w Palermo. Ponieważ nie są znane z terenu Sycylii pozostałości „bazyliańskich” zabudowań klasztornych z XI-XII wieku, zostały bowiem na ogół wyburzone lub przebudowane, ewentualne odkrycie murów klasztoru Santa Maria di Campogrosso będą miały duże znaczenie dla poznania początków rechrystianizacji Sycylii, która dokonywała się początkowo poprzez sprowadzanie mnichów italo-greckich i fundowanie klasztorów.

Ważnym kierunkiem działań była także kwerenda w bibliotekach, archiwach oraz muzeach na Sycylii dotycząca relacji kulturowych na tej wyspie w okresie średniowiecza. Pozwoliła ona na konfrontację wyników badań archeologicznych i analiz specjalistycznych z efektami prac historyków, filologów i topografów  (specjalizacja naukowa charakterystyczna dla włoskiej humanistyki).

Znaczenie projektu. Rozpoczęcie systematycznych badań normańskiego kościoła Santa Maria di Campogrosso w ramach projektu ma dużą szansę na sukces badawczy. Wobec faktu, że problematyka architektury „normańskiej”, jak i kultury materialnej okresu normańskiego nabrała znaczenia po włączeniu w 2015 roku dziedzictwa arabo-normańskiego do listy światowej UNESCO (http://whc.unesco.org/en/list/1487).

Badania oprócz realizacji wspomnianych celów naukowych posłużyły także zapoznawaniu polskich studentów z kulturą średniowiecznej Sycylii i promocji polskiej nauki. Są to bowiem pierwsze regularne badania wykopaliskowe polskich archeologów średniowiecza na tym obszarze. W polskiej mediewistyce tematyka średniowiecznej Sycylii pojawia się rzadko, zaistniała szerzej w XXI wieku (Wolińska 2005; Böhm 2014). Badania prowadzone w Altavilla Milicia przez polską ekipę mają ogromne znaczenie społeczne i cieszą się dużym zainteresowaniem. http://www.siciliainformazioni.com/redazione/217057/altavilla-milicia-conclusi-scavi-alla-chiesazza-foto.  Władze lokalne zadeklarowały pomoc w organizacji muzeum i wystawy.

Ustalenie chronologii kościoła i ewentualne odsłonięcie pozostałości klasztoru, odkrycie pozostałości arabskiego osiedla, określenie charakteru relacji pomiędzy chrześcijanami obu obrządków a ludnością islamską, naukowe opracowanie ceramiki naczyniowej na tle zabytków tego typu pozyskanych w trakcie innych badań wykopaliskowych, opracowanie zbioru znaków kamieniarskich – efekty tych działań będą niewątpliwie stanowiły novum wobec słabego stanu badań archeologicznych okresu normańskiego.

Koncepcja i plan badań – ogólny plan badań, szczegółowe cele badawcze, wyniki badań wstępnych

1. Rozpoznanie stanowiska archeologicznego i jego otoczenia metodami nieinwazyjnymi. W czasie badań wstępnych wykonano numeryczny model terenu, rozpoznano także stanowisko metodami nieinwazyjnymi oraz dokonano wstępnej weryfikacji uzyskanych wyników przy pomocy metody wykopaliskowej. Dzięki temu rozpoznaniu prace nieinwazyjne podjęte w ramach projektu będą dotyczyły problemów szczegółowych, takich jak lokalizacja cmentarzysk (grobów chrześcijańskich i muzułmańskich) , pozostałości zabudowań klasztoru, fragmentów architektury kościoła. Zdjęcia wykonane z drona, a także analiza danych lidarowych będą miały za zadanie pomóc w wykryciu dawnej osady arabskiej Ayn bi-lyen. Wykonany został także fotoskaning i ortofotomapa pozostałości nieznanego cmentarza (rzymskiego?, arabskiego?) na zboczach Monte Cane, kilka kilometrów na północ od badanego stanowiska. Opracowane zostanie zagadnienie przemian środowiska przyrodniczego i osadniczego w mikroregionie (IAE PAN, Uniwersytet Palermo (Aurelio Burgio, Alessandra Canale) wraz z próbą lokalizacji grangii klasztoru wspomnianej w 1134 roku.
2. Dokumentacja zachowanej i nowo odkrywanej struktury architektonicznej kościoła i klasztoru. W ramach dokumentacji architektonicznej pozostałości kościoła wykonano większość niezbędnych czynności (plany, modele 3D), dlatego też planowane prace w postaci fotoskaningu i skaningu laserowego dotyczyły nowo odkrywanych struktur stratygraficznych w wykopach, a także elementów architektury. Jak wynika z wstępnego rozpoznania, odgruzowanie krypty kościoła może dostarczyć wielu nowych fragmentów detali architektonicznych. Szerokie zastosowanie w celach dokumentacyjnych służących przyszłej analizie będzie miał skaner ręczny. Dokładna dokumentacja układów stratygraficznych, a także obiektów grobowych i szkieletów wraz ze skanowaniem przedmiotów zabytkowych jest uzasadniona nie tylko ze względów metodycznych, ale także dlatego, że ekipa polska nie ma praw do wywożenia zabytków zagranicę. Wykonano skany ponad 100 zarejestrowanych znaków kamieniarskich dla określenia chronologii kościoła oraz pochodzenia surowca i techniki budowy.
3. Badania stanowiska archeologicznego metodą wykopaliskową. Prace archeologiczne wykonane po południowej stronie kościoła i wyniki badań nieinwazyjnych wyznaczyły lokalizację kolejnych wykopów, które mają dostarczyć informacji o relacjach pomiędzy światem islamskim a chrześcijańskich (badania cmentarza świeckiego na zachód od kościoła, badania osiedla arabskiego, lokalizacja i forma zabudowy klasztornej, lokalizacja i forma konstrukcji obronnych, kultura materialna życia codziennego osiedla i klasztoru). Wobec faktu, że archeologia średniowiecznej Sycylii jest obecnie w początkach swego rozwoju, publikacja pozyskanych danych o określonym położeniu stratygraficznym i chronologii jest bardzo istotna dla dalszych badań dotyczących problematyki okresu islamskiego i normańskiego.
4. Kwerenda archiwalna, biblioteczna i muzealna dotycząca dziejów stanowiska i regionu. Równolegle z badaniami wykopaliskowymi były prowadzone kwerendy w bibliotekach i archiwach oraz magazynach muzeów archeologicznych (filolog, historyk, archeolog zarówno ze strony polskiej, jak i włoskiej). Efektem kwerend będą opracowania historyczne i filologiczne źródeł pisanych i toponomastycznych dotyczące zagadnienia relacji interkulturowych i początków władzy normańskiej na średniowiecznej Sycylii i w tym kontekście także roli klasztorów italo-greckich (szczególnie w regionie Altavilla Milicia).
5. Analizy multidyscyplinarne źródeł pozyskanych drogą badań nieinwazyjnych i inwazyjnych. Wykonane zostały analizy izotopowe ludzkich szczątków kostnych celem stwierdzenia czy pochowane przy kościele osoby przybyły z innych, odległych rejonów, czy też urodziły się i dorastały na miejscu. Dla określenia tła izotopowego analizie poddane zostaną także próbki kości zwierzęcych. Wykonane zostały także analizy radiowęglowe zarówno próbek zaprawy murów kościoła, jak i szczątków kostnych celem określenia chronologii.

Metodyka – sposób realizacji badań, metody, techniki i narzędzia badawcze, metody analizy i opracowania wyników, urządzenia i aparatura wykorzystywane w badaniach

W pierwszym etapie badań zostało przeprowadzone rozpoznanie obszaru stanowiska oraz jego najbliższego otoczenia metodami nieinwazyjnymi przy wykorzystaniu metod: magnetycznej, elektrooporowej i georadarowej. Zostały sporządzone mapy zmian wartości składowych pola magnetycznego, mapy rozkładu oporności pozornej gruntu oraz wizualizacje pseudo-3D i dwuwymiarowe plany danych geofizycznych. Prace te pozwoliły na określenie zasięgu stanowiska, miejsc lokalizacji zabudowań klasztoru, osiedla arabskiego, cmentarza arabskiego i chrześcijańskiego, grobów i elementów architektury. Wyniki tych prac są podstawę źródłową przy rekonstruowaniu dawnego krajobrazu.

W trakcie prac wykopaliskowych została wykonana dokumentacja  zachowanej i nowoodkrywanej substancji architektonicznej kościoła oraz klasztoru, jak i wyników badań wykopaliskowych. Podstawową metodą dokumentacji trójwymiarowej prócz klasycznych pomiarów tachimetrem był fotoskaning. Fotoskaning był wykonany przy pomocy posiadanego sprzętu fotograficznego, a laser scanning przy pomocy wypożyczonych nieodpłatnie: skanera FARO Freestyle 3D (zabytki, obiekty) oraz FARO Focus 3D (architektura).

Badania były prowadzone metodą wykopaliskową umożliwiającą zdobycie informacji o stratygrafii i chronologii stanowiska, a także pozwalającą pozyskać materiał do analiz laboratoryjnych. Eksploracja jam grobowych była prowadzona przy udziale antropologa dr. Rosarii di Salvo (Palermo). Ekipa wykopaliskowa składała się z archeologów IAE PAN oraz studentów różnych polskich uniwersytetów (Uniwersytet Wrocławski, Uniwersytet Opolski, Studium Podyplomowe PAN).

 

WYBRANE ŹRÓDŁA:

De Ciocchis G. A., 1836, Sacrae Regiae Visitationis per Siciliam, Vol. I, Palermo

Fazello T., 1560, De Rebus Siculis decades due, Palermo
Pirri R., 1733, Sicilia sacra disqisitionibus et notitiis illustrata, T. 1, Palermo

LITERATURA:

Böhm M., Normański podbój Sycylii w XI wieku, Oświęcim 2014

Brancato G., Brancato S., Scammacca V., 2011, Un insediamento rurale dell'area palermitana.
Altavilla Mìlicia, secoli XII-XIX, Bagheria

Burgio A., 2014, Paesaggi urbani e rurali nella Sicilia di Tommaso Fazello: note di geomorfologia e archeologia, in M. Congiu, C. Miccichè, S. Modeo (eds.), Viaggio in Sicilia. Racconti, segni, città ritrovate, Atti del X Convegno di Studi di SiciliAntica, Caltanissetta-Roma, pp. 177-186

Guiotto M., 1955, La chiesa di S. Michele in territorio di Altavilla Milicia, in Atti del VII Congresso
Nazionale di Storia dell’Architettura, Palermo, Settembre 1950

Houben H., 1997, Roger II. von Sizilien. Herrscher zwischen orient und Okzident, Primus Verlag

Loud G.A., Metcalfe A., 2002, The Society of Norman Italy, Leiden-Boston-Köln

Mangiaracina C.F., 2012, Costruzione di un sistema GIS a base regionale per lo studio della ceramica medievale in Sicilia », Archeologia e Calcolatori, 23, p. 51-64.

Molinari A., 2008, L’archeologia medievale in Sicilia: un bilancio degli ultimi vent+anni, “Daidalos”, 9, p. 383-418

Moździoch S., Wiszewski P., 2013, Consensus or Violence? Cohesive Forces in Early and High Medieval Societies (9th-14th c.), Interdisciplinary Medieval Studies, vol. I, Wrocław.

Oliva E., 2008, Santa Maria di Campogrosso, Palermo

Piras G., 2012, Le epigrafi, i segni lapidari e i grafitti, (in:) M. Milanese (ed.), Villaggi e monasteri. Orria Pithinna. La chiesa, il villaggio, il monastero, Firenze, pp. 63-112 (https://www.academia.edu/3244350/Le_epigrafi_i_segni_lapidari_e_i_graffiti, access: 04.12.2016
Palombo G., 2015, The Normans of Sicily from “the Other Side”: The Medieval Arabic Sources, (in:)

Sicily and the Mediterranean. Migration, Exchange, Reinvention, (eds. Karagoz, C., Summerfield, G.), Palgrave Macmillan US, 978-1-137-48693-6, pp. 29-59

Reina G., 2016, Itinerari italo-greci in Sicilia. I monasteri basiliani, ed. Marsilio

Renzo D., 2009, I segni dei lapicidi. Evidenze europee, in I Magistri Commacini. Mito e realtà del
medioevo Lombardo, t. 1, Spoleto, pp. 341-472.

Slovak N.M., Paytan A.,  2011, Applications of Sr Isotopes in Archaeology (in:) M. Baskaran (ed.), Handbook of Environmental Isotope Geochemistry, Advances in Isotope Geochemistry, Springer-Verlag, Berlin Heidelberg, pp. 743-768.

Takayama H., 1993, The Administration of the Norman Kingdom of Sicily, Leiden-New York-Köln

Terreno A., Stonecutters’ Marks. An International Bibliography, International Center for Local
Histories and Cultural Diversities Universita degli Studi dell’Insubria; http://www.cslinsubria.it/banchedati/stone-cutters-marks.html; access: 24.02.2016;
V. von Falkenhausen, 1987, Il popolamento: etnie, fedi, insediamenti, (in:) Terra e uomini nel Mezzogiorno normanno-svevo. Atti delle Settime Giornate Normanno-sveve, a cura di G. Musca, Bari 1987, pp. 39-73

Wolińska T., Sycylia w polityce bizantyńskiej w VI-IX w., Łódź 2005

Zorić V., 1989, Alcuni risultati di una ricerca nella Sicilia Normanna: I marchi dei lapicidi quale mezzo per la datazione dei monumenti e la ricostruzione dei loro Cantieri, in Actes du VIe Colloque International de Glyptographie de Samoens, Braine-Le-Château